1. Τι σημαίνει η περίοδος COVID για τους εφήβους; Πώς οι έφηβοι μπορούν να προστατευτούν (ψυχολογικά) από την επίδραση της περιόδου COVID;
COVID και Έφηβοι
Το να είναι κανείς έφηβος είναι δύσκολο, ανεξάρτητα από το αν υπάρχει πανδημία COVID ή μη.
Η περίοδος COVID ήρθε να πυροδοτήσει μια πολύπλοκη σειρά παραγόντων (αβεβαιότητα, φυσική απομόνωση και άγχος γονέων) τα οποία έχουν αντίκτυπο στην ψυχική υγεία των παιδιών και των εφήβων.
Η περίοδος αυτή καθιστά έτσι την εφηβεία ακόμα πιο δύσκολη, ενώ αναδεικνύει και κινδύνους οι οποίοι πρέπει με κάποιον τρόπο να αναχαιτιστούν.
Με το κλείσιμο των σχολείων και ακυρωμένες τις δραστηριότητές τους, πολλοί έφηβοι χάνουν κάποιες από τις σημαντικότερες στιγμές αυτής της πολύ ιδιαίτερης φάσης της ζωής τους.
Αλλά χάνουν και πολλές μικρές και καθημερινές στιγμές, όπως η μη-οργανωμένη επαφή με την παρέα, η συμμετοχή και η αλληλεπίδραση στο μάθημα, η εκδήλωση των (όποιων) συναισθημάτων, η χρήση της γλώσσας–για να αναφέρω μόνο κάποιες από αυτές.
Η εξ αποστάσεως μάθηση, οι περιορισμοί στο σπίτι, η αβεβαιότητα κι η αίσθηση κινδύνου (π.χ., λοίμωξης ή απώλειας κάποιου αγαπημένου τους προσώπου, ή του «πότε» θα γίνει η επανεκκίνηση της οικονομίας και θα λειτουργήσει η επιχείρηση των γονιών), αλλά και η φυσική απομόνωση της περιόδου COVID έχουν αυξήσει το άγχος και την κατάθλιψη στους εφήβους, ενώ αυξημένη είναι κι η ανησυχία για τη χρόνια επίδραση που η περίοδος αυτή θα έχει στην προσωπικότητα και την ψυχική υγεία των εφήβων.
Ασφαλώς και -για μια κατηγορία (ίσως μεγάλη) έφηβων-μαθητών-, η πρώτη φάση της καραντίνας προκάλεσε μια περιέργεια και ίσως και μια ανακούφιση για το γεγονός του ότι δεν είχαν σχολείο.
Όμως εκείνος ο «μήνας του μέλιτος» έχει περάσει ανεπιστρεπτί.
Στοιχεία συστηματικής ανασκόπησης
Συστηματική ανασκόπηση (63 μελέτες και 51.576 συμμετέχοντες συνολικά)1, εξέτασε τον αντίκτυπο της καραντίνας (όχι λόγω COVID) και ιδιαίτερα της μοναξιάς στην ψυχική υγεία των παιδιών και των εφήβων. Η σχέση μεταξύ της μοναξιάς και των προβλημάτων ψυχικής υγείας σε υγιή παιδιά και εφήβους αξιολογήθηκε προκειμένου να προσδιοριστεί εάν η καραντίνα και η κοινωνική απομόνωση μπορούν να αποτελούν προγνωστικούς παράγοντες για προβλήματα ψυχικής υγείας που θα εμφανιστούν μελλοντικά. Έδειξε ότι η κοινωνική απομόνωση και η μοναξιά αύξησαν τον κίνδυνο κατάθλιψης έως και 9 χρόνια αργότερα. Ο παράγοντας «διάρκεια» και όχι ο παράγοντας «ένταση» της μοναξιάς συνδέονταν περισσότερο με τα συμπτώματα ψυχικής υγείας.
Τα ευρήματα από την παραπάνω ανασκόπηση κτυπούν τον κώδωνα του κινδύνου για την τρέχουσα πανδημία COVID. Η αναγκαστική μοναξιά για τους νέους κατά τη διάρκεια των μέτρων περιορισμού μπορεί να επηρεάσει τη μελλοντική ψυχική τους υγεία.
Κάποια στοιχεία από τις ΗΠΑ
Σε πρόσφατη -για παράδειγμα- έρευνα2 σε μαθητές λυκείου στις ΗΠΑ σχεδόν το ένα τρίτο ανέφεραν ότι αισθάνονται δυσαρεστημένοι ή κατάθλιψη τους τελευταίους μήνες.
Οι έφηβοι ανατρέχουν και βασίζονται στις παρέες τους για να αποκρυπτογραφήσουν τη νέα κατάσταση και τις πιέσεις που αυτή τους επιφέρει.
Έρευνες δείχνουν ότι οι -γενικά- οι έφηβοι εξαρτώνται από τις παρέες τους προκειμένου να διατηρήσουν μιαν αίσθηση αυτοεκτίμησης και να διαχειριστούν το άγχος και την κατάθλιψη.
Το ίδιο ισχύει και στην περίοδο COVID. Όμως, περιέργως (για μια γενιά η οποία συνηθίζει να «συνδέεται» με τις παρέες μέσω των social media), περισσότεροι από το ένα τέταρτο αυτών των μαθητών δήλωσαν ότι δεν αισθάνονται «κοντά» με τους καθηγητές, τους συμμαθητές και γενικότερα τη σχολική τους κοινότητα.
Είναι χαρακτηριστικό ότι -σύμφωνα με στοιχεία που είδα να δημοσιεύονται πρόσφατα από τα Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων των ΗΠΑ (ο δικός μας ΕΟΔΥ)- ο αριθμός των επισκέψεων σε εξωτερικά ιατρεία και τμήματα επειγόντων σε παιδιατρικές κλινικές για ζητήματα που σχετίζονταν με την ψυχική υγεία αυξήθηκαν σημαντικά κατά τη διάρκεια της πανδημίας.
Από την αρχή της πανδημίας, τα συστήματα καταγραφής περιστατικών ψυχολογικής φύσεως σε διάφορες χώρες (εδώ χρησιμοποιώ στοιχεία πάλι από τις ΗΠΑ), έχουν γίνει αποδέκτες κλήσεων και αιτημάτων για βοήθεια από νεαρούς ενήλικες, οι οποίοι εκδήλωναν άγχος και κατάθλιψη, η οποία θα μπορούσε σε κάποιο βαθμό να αποδοθεί στην κοινωνική απομόνωση.
Κάποια στοιχεία και από την Ευρώπη
Αλλά κάποια στοιχεία για την επίδραση της COVID στους εφήβους εμφανίστηκαν πριν από 10 μέρες και στην Ευρώπη. Στην Ολλανδία για παράδειγμα3 διαπίστωσαν ότι υπήρξε σημαντική αύξηση στα περιστατικά σοβαρού άγχους και προβλημάτων στον ύπνο στους νέους κατά την περίοδο της καραντίνας. Τα παιδιά δε, είχαν περισσότερες πιθανότητες να αναφέρουν προβλήματα ψυχικής υγείας εάν είχαν γονιό που είχε χάσει τη δουλειά του/της ή αν γνώριζαν προσωπικά κάποιον/α που είχε μολυνθεί.
Ο αντίκτυπος της καραντίνας στο συναισθηματικό κόσμο των παιδιών και των εφήβων αξιολογήθηκε και στην Ιταλία και την Ισπανία.4 Η μελέτη συμπερίλαβε περίπου 1200 γονείς παιδιών ηλικίας 3 έως 18 ετών. Συγκρίνοντας τις επιπτώσεις της καραντίνας στα παιδιά τους, με την περίοδο πριν τους περιορισμούς, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι το 86% των γονέων ανέφεραν αλλαγές στα συναισθήματα και τις συμπεριφορές των παιδιών τους κατά την καραντίνα. Οι πιο συχνά παρατηρούμενες αλλαγές ήταν η δυσκολία συγκέντρωσης (77%), η πλήξη (52%), η ευερεθιστότητα (39%), η αδυναμία να μείνουν ακίνητοι (ζώα σε κλουβί) (39%), η νευρικότητα (38%), η αίσθηση μοναξιάς (31%), η ανησυχία (30%) και το άγχος (30%). Περίπου το 75% των γονέων ανέφεραν ότι αισθάνονται άγχος για την κατάσταση της καραντίνας. Το σημαντικότερο, το γονεικό άγχος συσχετίστηκε με αυξημένες αναφορές συναισθηματικών και συμπεριφορικών συμπτωμάτων στα παιδιά τους.
Ζητήματα αναπτυξιακής φύσης
Από αναπτυξιακή άποψη, η εμπειρία COVID και η καραντίνα ειδικά αποτελούν σημαντικούς διαμορφωτικούς παράγοντες για την προσωπικότητα των εφήβων.
Η ανάγκη για την εκδήλωση της προσωπικής τους ταυτότητας και την ανάπτυξη του αισθήματος ανεξαρτησίας, 2 διαδικασίες τις οποίες εγγενώς νιώθουν οι έφηβοι, ουσιαστικά παρεμποδίζονται ή επιβραδύνονται όταν βρίσκονται στο σπίτι όλη την ημέρα, μαζί με τους γονείς τους στο διπλανό (ή πολλές φορές και στο ίδιο) δωμάτιο.
Αλλά δεν είναι μόνον αυτό.
Οι δραστηριότητες στις οποίες βασίζονταν προηγουμένως οι έφηβοι προκειμένου να εισπράττουν την πολύ αναγκαία αίσθηση σταθερότητας και χαράς, έχουν διακοπεί ή διαταραχθεί. Οι έφηβοι-μαθητές περνούν μεγάλα τμήματα της ημέρας, κάθε μέρα κοιτάζοντας σε οθόνες. Πολλοί ξενυχτούν σε αυτές μέχρι νωρίς το πρωί και μεταξύ αυτών πολλοί «παλεύουν» για να σηκωθούν από το κρεβάτι το πρωί.
Σε κάποιες δηλώσεις τους που έχουν περάσει από μπροστά μου, οι έφηβοι αναφέρουν ότι «Δεν υπάρχει τίποτα να προσβλέπουν».
Η προβλεψιμότητα είναι μια σταθεροποιητική δύναμη για τα παιδιά και τους εφήβους, αλλά έχει διαταραχθεί από το ξέσπασμα του COVID.
Ακόμα πιο ευάλωτοι: οι έφηβοι που είχαν είδη θέματα με την ψυχική τους υγεία
Η καραντίνα αναμένεται να είναι πολύ-πολύ δυσκολότερη για τους εφήβους που από πριν πάλευαν με το χρόνιο άγχος ή την κατάθλιψή τους.
Αυτοί, βασίζονταν συνήθως στους κοινωνικούς τους κύκλους για ανακούφιση. Μιλούσαν με φίλους/ες, αγκάλιαζαν τους γονείς, και κυρίως ασκούνταν. Όμως πολλά από τα παραπάνω έχουν διαταραχθεί στην καραντίνα.
Πώς οι έφηβοι μπορούν να προστατευτούν (ψυχολογικά) από την επίδραση της περιόδου COVID;
Σε κάποιες χώρες (πάλι στις ΗΠΑ), γονείς και εκπαιδευτικοί έχουν ενημερωθεί για το πώς θα μπορούν να διακρίνουν συμπεριφορά η οποία να παραπέμπει σε κίνδυνο εκδήλωσης ψυχικής διαταραχής, όπως για παράδειγμα χρήση ουσιών, ξαφνική και σημαντική απώλεια βάρους, ή δραματικές αλλαγές στη διάθεση των εφήβων.
Έξι (6) στρατηγικές1
1. Recognize that your anxiety is completely normal
If school closures and alarming headlines are making you feel anxious, you are not the only one. In fact, that’s how you’re supposed to feel. “Psychologists have long recognized that anxiety is a normal and healthy function that alerts us to threats and helps us take measures to protect ourselves,” says Dr. Damour. “Your anxiety is going to help you make the decisions that you need to be making right now — not spending time with other people or in large groups, washing your hands and not touching your face.” Those feelings are helping to keep not only you safe, but others too. This is “also how we take care of members of our community. We think about the people around us, too.”
While anxiety around COVID-19 is completely understandable, make sure that you are using “reliable sources [such as the UNICEF and the World Health Organization’s sites] to get information, or to check any information you might be getting through less reliable channels,” recommends Dr. Damour.
If you are worried that you are experiencing symptoms, it is important to speak to your parents about it. “Keep in mind that illness due to COVID-19 infection is generally mild, especially for children and young adults,” says Dr. Damour. It’s also important to remember, that many of the symptoms of COVID-19 can be treated. She recommends letting your parents or a trusted adult know if you’re not feeling well, or if you’re feeling worried about the virus, so they can help.
And remember: “There are many effective things we can do to keep ourselves and others safe and to feel in better control of our circumstances: frequently wash our hands, don’t touch our faces and engage in social distancing.”
2. Create distractions
“What psychologists know is that when we are under chronically difficult conditions, it’s very helpful to divide the problem into two categories: things I can do something about, and then things I can do nothing about,” says Dr. Damour.
There is a lot that falls under that second category right now, and that’s okay, but one thing that helps us to deal with that is creating distractions for ourselves. Dr. Damour suggests doing homework, watching a favourite movie or getting in bed with a novel as ways to seek relief and find balance in the day-to-day.
3. Find new ways to connect with your friends
If you want to spend time with friends while you’re practicing social distancing, social media is a great way to connect. Get creative: Join in a Tik-Tok challenge like #safehands. “I would never underestimate the creativity of teenagers,” says Dr. Damour, “My hunch is that they will find ways to [connect] with one another online that are different from how they’ve been doing it before.”
“[But] it’s not going to be a good idea to have unfettered access to screens and or social media. That’s not healthy, that’s not smart, it may amplify your anxiety,” says Dr. Damour, recommending you work out a screen-time schedule with your parents.
4. Focus on you
Have you been wanting to learn how to do something new, start a new book or spend time practicing a musical instrument? Now is the time to do that. Focusing on yourself and finding ways to use your new-found time is a productive way to look after your mental health. “I have been making a list of all of the books I want to read and the things that I’ve been meaning to do,” says Dr. Damour.
“When it comes to having a painful feeling, the only way out is through.”
5. Feel your feelings
Missing out on events with friends, hobbies, or sports matches is incredibly disappointing. “These are large-scale losses. They’re really upsetting and rightly so to teenagers,” says Dr. Damour. The best way to deal with this disappointment? Let yourself feel it. “When it comes to having a painful feeling, the only way out is through. Go ahead and be sad, and if you can let yourself be sad, you’ll start to feel better faster.”
Processing your feelings looks different for everyone. “Some kids are going to make art, some kids are going to want to talk to their friends and use their shared sadness as a way to feel connected in a time when they can’t be together in person, and some kids are going to want to find ways to get food to food banks,” says Dr. Damour. What’s important is that you do what feels right to you.
6. Be kind to yourself and others
Some teens are facing bullying and abuse at school due to coronavirus. “Activating bystanders is the best way to address any kind of bullying,” says Dr. Damour. “Kids and teenagers who are targeted should not be expected to confront bullies; rather we should encourage them to turn to friends or adults for help and support.”
If you witness a friend being bullied, reach out to them and try to offer support. Doing nothing can leave the person feeling that everyone is against them or that nobody cares. Your words can make a difference.
And remember: now more than ever we need to be thoughtful about what we share or say that may hurt others.
1 Dr. Lisa Damour, expert adolescent psychologist, best-selling author and monthly New York Times columnist. Στο UNICEF 2020. How teenagers can protect their mental health during coronavirus (COVID-19). 6 strategies for teens facing a new (temporary) normal. UNICEF
